مردم در دوره پهلوی چطور به حج می‌رفتند؟

فرهنگ > کتاب – کتاب برگزاری حج در دوره پهلوی نوشته حمیده سلطانی مقدم در زمستان ۱۳۹۳ از سوی مؤسسه فرهنگی هنری مشعر و به همت پژوهشکده حج و زیارت وابسته به حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج وزیارت منتشر شد.

به گزارش خبرآنلاین، در مقدمه کتاب «برگزاری حج در دوره پهلوی» آمده است: می‌توان گفت که در منابع تاریخی به مسأله برگزاری حج در دوره قاجار و پیش از آن، به مراتب بیشتر از دوره پهلوی دوم توجه شده است. در این کتاب روند شکل‌گیری اداره حج و زیارت در این دوره، در دو مقطع زمانی مورد بررسی قرار گرفته است.

ابتدا به دهه بیست و سی پرداخته شده که حمله‌داران تنها حاکمان این عرصه بودند. سپس به دهه چهل اشاره شده که در آن مدت، وزارت کشور کوشیده تا کنترل بیشتری بر این سفر داشته باشد. به همین منظور در سال ۵۱ برگزاری حج به سازمان اوقاف سپرده شد تا تنها دولت در این باره تصمیم‌گیری کند و پاسخگوی مسائل بی‌شمار آن باشد. بی‌شک، شناسایی مشکلات و موانع برگزاری حج در این دوران و یافتن راه‌حلی برای آنها، از برنامه‌های سازمان اوقاف در این دوره بوده است.

«حج ایرانیان در دوره قاجار و روابط قاجار و عثمانی»، «مسیرهای حج در دوره قاجار و مشکلات آنها»، «برگزاری حج در دوره پهلوی دوم»، «سازمان اوقاف در دوره پهلوی دوم»، «جدا شدن سازمان اوقاف از وزارت فرهنگ»، «واگذاری امور حج به سازمان اوقاف»، «اهداف و برنامه‌های شورای عالی حج»، «نمایندگان مراجع شیعه در حج»، «برخی آسیب‌های اجرایی برگزاری حج»، «کتابنامه» و «اسناد و تصاویر» عناوین فصل مختلف این کتاب را تشکیل می دهد.

حج ایرانیان در دوره قاجار و روابط قاجار و عثمانی یکی از موضوعات مطرح‌شده در این کتاب است که ذیل آن آمده است: «از آنجا که سرزمین حجاز در حوزه قدرت دولت عثمانی قرار داشت، انجام‌دادن اعمال حج برای ایرانیان، به چگونگی روابط سیاسی دولت قاجار و عثمانی ارتباط پیدا می‌کرد. به همین دلیل، در قراردادهایی که میان آن دو به امضا می‌رسید، به مسأله حج و زیارت عتبات توجه کامل می‌شد و اصل یا اصولی از آن قراردادها به حج و زیارت اختصاص می‌یافت.

البته گفتنی است که در مکه یا مدینه، دولت شُرَفای علوی قدرت داشت و شریف وقتِ حجاز به طور معمول، چه برای کسب درآمد بیشتر و چه به انگیزه‌های مذهبی و نسبی، می‌کوشید تا با ایرانیان روابط بهتری داشته باشد. اما گاهی تیرگی روابط، تأثیر مستقیمی روی برگزاری حج زائران ایرانی داشت. از برخی اسناد موجود بر می‌آید که وجود برخی مشکلات و درگیری‌ها میان دو دولت تا پیش از سال ۱۲۳۷ هجری شمسی سبب برگزارنشدن یا محدودشدن مراسم حج شده بود. البته پس از مدتی، آرام آرام به گفت‌و گو و سازش کشیده می‌شد.

طبیعی است که حفظ جان ایرانیان در کشور عثمانی بر عهده دولت بود و دولت عثمانی و دولت عثمانی نیز اختیار امور حجاز را به شریف واگذار کرده بود. اما به هر حال، مشکل همیشگی زائران ایرانی، وجود اعراب بدوی راهزن بود.

گفتنی است تعداد حجاج ایرانی در این دوره، چه در سال‌های امن و چه در سال‌های سخت، حدود هزار تا هشت هزار نفر بوده است؛ همان‌طور که در سفرنامه میرزا داوود به آن اشاره شده است: (حاج ایران، خیلی کم است، هزار و دویست نفر به سیاهه آمده است) ».

در ذیل موضوع دیگری از این کتاب با عنوان برگزاری حج در دوره پهلوی دوم می‌خوانیم:

«در سال‌های پیش، سفر حج همچون سفرهای دیگر پرخطر و بدون ایمنی بوده است. حتی در دوره قاجار و دوره پهلوی اول، کیفیت و ایمنی راه‌های این سفر، تغییر چندانی نکرد و مردم با مشکلات فراوانی به این سفر می‌رفتند.

«در سال‌های دهه بیست و سی هجری شمسی، مردم برای رفتن به حج باید به سفارت کشورهای لبنان، عراق و سوریه مراجعه می‌نمودند و گذرنامه دریافت می‌کردند؛ زیرا مسأله حج در دولت ایران سرپرست مشخص نداشت تا پاسخ‌گوی مراجعان آن باشد؛ به همین علت گاهی یک نفر از سفارت ایران در مصر به همراه وزیر مختار مصر، چند روزی را در جده به سر می‌برد و گاهی حتی همان یک نفر هم نبود؛ برای مثال در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی که فعالیت‌ها در دولت هماهنگ‌تر بود، یکی از وابستگان سفارت ایران در مصر، برای رسیدگی به کارهای ایرانیان به حجاز آمده بود. اما با وجود زیرکی و زبان‌دانی، تنها به دلیل جوانی، جایگاه و شأن او چندان رعایت نمی‌شد و مأموران عربستان به او اعتنا نمی‌کردند. کارها نیز چندان پیش نمی‌رفت و حرمت و شأن حجاج ایرانی حفظ نمی‌شد.»

کتاب برگزاری حج در دوره پهلوی در 136 صفحه و با قیمت ۳۲۰۰ تومان منتشر شده است.

حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج وزیارت تاکنون حدود ۱۰۰۰ عنوان کتاب با موضوع حج وزیارت منتشر کرده است که تمامی این کتاب‌ها به صورت الکترونیکی به نشانیlib.hajj.ir قابل دسترسی است.

6060