سابقه گیاهان دارویی در ایران

» داشت کاشت برداشت «

◀ دانش و صنعت کشت گیاهان دارویی و تولید داروهای گیاهی در ایران به سرعت در حال توسعه و تکامل است. در صورتی که از تأثیرات منفی و بازدارنده شرایط سیاسی، اجتماعی اقتصادی و مدیریتی بیرون از حوزه این صنعت و پیرامون آن کاســته شود، آینده بسیار درخشانی برای این رشته از دانش و صنعت در کشورمان قابل پیش بینی است.

◼◼◼ ســابقه طــب ســنتی Traditional Medicine یا طب تجربی Impericeal Medicine ایران به قدمت تمدن بشری است. ایران از زمانی که آغازش نامعلوم است جایگاه مبادله کالاها، اندیشــه ها، دانش ها و علوم میان کشورهای مشرق و مغرب جهان بوده است.

وضعیت جغرافیایی ایران، این امکان را به مردم کشورمان داده است که از دستاوردهای علمی تمدن های باستانی نظیر چین، هند، ژاپن، عراق، آســیای صغیر، یونان و مصر بهره مند شوند.

از همین روی ایرانیان توانسته اند نقش شایانی در رشد و توسعه شــاخه های مختلف علم، به خصــوص در قلمروی پزشکی ایفا کنند. ایرانیان در شاخه های علمی همچون شیمی، فیزیک، روانشناســی، جغرافیا، گیاه شناسی، ابزارهای پزشــکی، ریاضیات و نیز داروسازی بسیار خلاق و مولد بوده اند؛ به همین ســبب طب سنتی در ایران بسیار غنی است و نقش چشمگیری در روند طب شــرقی Oriental Medicine و همان اندازه طب جهان داشته است.

پزشکان ایرانی علاوه بر آنچه درباره موضوعات مختلف پزشــکی نوشته اند – آثاری که از گزند حوادث مصون مانده و به دست ما رسیده است – دو نوع اثر علمی رایج داشــته اند کــه عبارتنــد از کناش ها یــا مجموعه یادداشت های پزشکی و دیگری قراباذین ها (اقرابادین / قراباذین / اقراباذین) یا به اصطلاح «فارماکوپه».

در میان پزشکان برجسته نوشــتن کناش و قراباذین ویژه شخصی بسیار مرسوم بوده است. به عنوان نمونه می توان از کنــاش چنین و کنــاش رازی معروف به المنصوری، یا قراباذین کبیر و قراباذین صغیر رازی نام برد.

علاوه بر این طب تجربی ایران براساس یک فلسفه علمی یا معرفت شناختی Epistemolegy خاص و جهان بینی ویژه بنیاد نهاده شده بود که از معیارهای معینی تبعیت کرده و مقررات و قوانین حرفه ای خود را در فعالیت های پزشــکی و حرفه ای اجرا می کرد.

پزشــکان نه تنها طبیب بلکه «حکیم» یا فیلسوف هم بودند و سیستم نسبتا مشخصی برای آموزش و تعلیم پزشکان جدید، فعالیت های حرفه ای، مراقبت از بیمار و بهداشت و درمان داشتند.

طبابت و داروســازی نیز تابع مقررات بود و کســب مجوز و پروانه ضرورت داشــت؛ همچنین مقررات ویژه ای برای بیمارستان ها، جراحان، چشم پزشکان و دندانپزشکان وضع شدهب ود.

◼◼◼ با آغاز قرن ۱۹ موجی از یک سیستم پزشکی جدید غربی Occidental Medicine به عبــارت دیگــر، طــب عقلانــی Rational Medicine وارد کشــور ما شد. این سیستم جدید پزشکی ابتدا از طریق پزشکان اروپایی که توسط دربار استخدام شده بودند و ســپس توسط پزشکان ایرانی فارغ التحصیلان از کشــورهای اروپایی به جامعه ما عرضه شد.

هنگامی که اولین مدرسه طب ایران، به عنوان بخشی از «دارالفنون» تأسیس شد. در برنامه دروس این مدرسه، آموزش طب جدید غربی و همین طور طب شــرقی منظور شده بود.

برخی از استادان ایرانی سعی کردند دو سیستم را در هم ادغام کنند. یکی از استادان، ابوالقاسم ســلطان الحکماء مؤلف کتب متعدد پزشکی بود که قانون ابوعلی ســینا را نیز تدریس می کرد.

از استادان دیگر حیدرعلــی گلپایگانی معروف به حافظ الصحه بود که «جنگ ادویه» را جمــع آوری کرد؛ جنگی که هم حاوی داروهای سنتی و هم داروهای جدید غربی بود. فرد دیگری نیز واژه نامه طبی – داروسازی ایران را جمع آوری کرد. اما از زمانی که دانشکده جدید پزشکی در زمان رضاشاه تأسیس شد، طب غربی کاملا تسلط یافت و آموزش طب سنتی به کلی کنار گذاشته شد.

به زودی دو سیســتم پزشکی در کنار هم قرار گرفت. یکی پزشــکی رســمی و قانونی بود که در دانشگاه تدریس می شــد و در بیمارســتان ها، درمانگاه ها و داروخانه ها رایج بود؛ دیگری طب غربی بود که مورد قبول مقامات رسمی پزشکی نبود اما میان مردم رواج داشت و به نیازهای آنان پاسخ می داد.

به خصوص که طب رسمی دولتی تنها قادر بود نیازهای پزشکی گروه اندکی از مــردم را تأمین کند. گیاهان دارویی همچنان در روســتاها و شــهرها جمع آوری می شد و عطاران و حکیمان مجرب (ولو غیرمجــاز) آنها را تجویز می کردند. کتب پزشکی مرجع طب سنتی نیز به عنوان منابع مطالعه و مراجعهب ه کار می رفتند.

◼◼◼ اولیــن مطالعــه گیاه شناسانه بخشی از گیاهــان ایــران در قرن ۱۷ توسط اروپاییان صورت گرفت و ســپس ایرانیان آن را ادامه دادند. اولین هرباریوم ایران در ســال ۱۹۳۱ توســط وزارت کشــاورزی به وجود آمد که از قدیمی ترین هرباریوم های ایران است .

امروز حداقل ۹ هرباریوم، در مراکــز علمی ایــران (نظیر وزارت کشــاورزی، دانشکده داروسازی) در تهران و سایر استان ها وجود دارد.

نخستین مطالعه فلور ایران در سال ۱۹۴۰ را دکتر پارسا انجام داد. روانشاد دکتر احمد قهرمان، استاد دانشگاه تهران چند سالی را به کار و تدریس و انتشار فلور رنگی ایران پرداخته و مؤسســه تحقیقات جنگل ها و مراتع وزارت کشاورزی نیز «طرح فلور ایران» را آغاز کرده بود.

اولین مطالعه گیاه شناســانه گیاهان دارویی ایران در سال ۱۸۹۳ توسط هوپر به چاپ رسید. دکتر پارسا و بعدها دکتر زرگری و پــس از آن مهندس حیدری، روانشــاد دکتر رضا امیدبیگی و نیز دکتر ابوالقاســم سلطانی و ســایر دانشــمندان ایران آن را ادامه دادند. کارشناسان تعداد گیاهان دارویی شناخته شده ایران را بالغ بر ۵۵۰ الی ۶۰۰ نوع برآورد کرده اند.

◼◼◼ با وجود موضع گیری های منفی طب جدید غربــی در برابر دســتاوردهای عظیم طب تجربی در دو قرن گذشــته، طی دهه های اخیر توجه خاصی به این گنجینه دانش و تجربه بشری پدید آمده اســت.

این بازنگری در استفاده از روش های علمی و شناخته شده و معتبر برای ارزیابی دستاوردهای طب تجربی به خصوص گیاهان دارویــی صورت گرفته است. سازمان جهانی بهداشت نیز نقش فعال و مهمی در این بازنگری ایفا کرده است.

در برنامه ای که سازمان جهانی بهداشت با هدف ارائه خدمات درمانی اولیه برای تمام آحاد جامعه حداکثر تا سال ۲۰۰۰ تدریس و تنظیم کرده بود، استفاده از طب تجربی و حتی طب عامیان Folk Medicine و نیز بسیج و آموزش درمانگرهای تجربی برای فعالیت در روستاها لحاظ شده بود.

اجرای این برنامه به تحول این رشته از علوم پزشکی کمک شایانی کرد. طی دو دهه گذشته تغییرات چشمگیری در مقررات پزشکی و فارماکوپه های کشورهای اروپایی صورت گرفته است.

به موازات این بازنگری در کشــورهای پیشرفته، در ایران نیز در رژیم گذشــته توجهــات خاصی به طب سنتی و گیاهان دارویی مبذول شد. بعد از سال ۱۳۵۷ نیز بررسی و مطالعات بنیادی در این زمینه به سرعت توســعه پیدا کرد.

یکی از ویژگی هــای این مطالعات بنیادی، بررسی دستاوردهای طب تجربی با معیارهای شناخته شده و معتبر علمی است. به عبارت دیگر اگر بپذیریم که طب تجربی ایران بسیار غنی و واجد عناصر بســیاری برای عرضه علمی به جهان پزشکی است، این معرفی هنگامی موفق به جلب نظر و اعتماد کامل پزشــکی می شــود که مفاهیم خود را بــه زبان علمی جدید مطرح کند و این مســتلزم آن است که این دستاوردها با روش های علمی ارزیابی و ارائه شوند.

در جهان علمی معاصرا عتبار یکن ظریه یا روش کار یا یک دارو تنها با اســتناد به نظر یک دانشمند شناخته شده به دست نمی آید. تنها کافی نیست که گفته شود فلان گیاه واجد این اثرات درمانی اســت چرا که «ابن سینا» چنین گفته است یا این روش جراحی، قابل قبول است چون فلان جراح معروف بیان داشته است، زیرا هر نظریه ای تنها هنگامی قابل اعتناست که صحت آن با معیارهای علمی به اثبات برسد. به عبارت دیگر ما باید با جهان پزشکی چه در ایران و چه در سطح جهانی با زبان علمی سخن بگوییم تا آنها را قانع بسازیم.

◼◼◼ بذر گیاهان دارویی از جمله مواردی است که به صورت کاملا علمی در راستای تقویت این دانش و صنعت داروهای گیاهی مورد توجه قرار گرفته است. بدون شــک پیشــرفت پایدار کشت صنعتی گیاهان دارویی در اولین مرحله با انتخاب «بذر» مناسب میسر است.

این صنعت صرفا نمی تواند با «جمع آوری گیاهان دارویی» از محل رویش طبیعی آنها به حیات خود ادامه دهد. هم اکنون برخی از گیاهان دارویی ایران به علت رویه نامناسب جمع آوری از محل رویش، در حال از بین رفتن هستند.

ما باید این مرحله «ابتدایی» را پشت سر بگذاریم. ادامه حیات این صنعت به «کشت انبوه و صنعتی» گیاهان دارویی بستگی دارد. ما همچنین نیاز داریم که مــواد موثره گیاهان دارویی در شــرایط متفاوت اقلیمی اندازه گیری شــوند و بر اساس این شرایط بهترین بذرها با حداکثر مواد موثره به کار بروند.

با بهبود و اصلاح بــذر گیاهان دارویی می توان کیفیت داروهای گیاهــی را تا حد زیادی بالا برد. به عنوان مثال، بهترین دانه شــوید ایران، حداکثر 3 درصد اســانس دارد، در حالی کــه دانه های تولید شده در مجارستان (که در کشت صنعتی در مصر به کار می‌رود) دارای حدود ۷ درصد اســانس است.

بنابراین از طریق این بررسی ها می توان به کشت برخی از گیاهان دارویی وارداتی پرداخت. به عنوان مثال برگ سنا که در فرآورده های دارویی به کار می رود٬ عموما وارداتی است. (از هند و پاکستان).

گیاه سنا در برخی از مناطق فارس رشد می کند اما میزان و مواد موثره آن بسیار پایین است. با مطالعه و بررسی علمی اصلاح بذر و شرایط اقلیمی می توان به کشت سنای مرغوب دست یافت.